Press Release

SG Remarks - Press Conference with the President of the Republic of Timor-Leste

28 August 2024

Dili, 28 August 2024

Dear President Ramos-Horta,

Dear friends from the media,

Kalan Di-ak [Good evening]

I am very happy to be here in Timor-Leste with all of you.

I want to begin by expressing my enormous gratitude for the warm welcome and wonderful hospitality I have experienced in Timor-Leste.

President Ramos-Horta, it is an honour to stand alongside a champion of peace.

I cannot forget the many hours we worked together. The long days, late night phone calls and endless discussions.

Seeing you travelling around the world, refusing to give up, defending the cause of the Timorese people was an inspiration for leaders everywhere.  

I am proud I was able to make a small contribution to support your efforts.

And I am honoured to call you a friend.

Ladies and gentlemen, friends,

Timor-Leste’s motto is, quote, “Unity, Action, Progress.”

That motto is a true reflection of your journey as a country, and inspiration for the road ahead.  

First, unity.

The anniversary of the Popular Consultation is an opportunity to come together:  

…to celebrate your collective past;

…to honour those who overcame differences to unite in the resistance;

…and to commemorate those who dreamed of independence but are no longer with us.

Independence was not the end.

It was a new beginning that called for unity and resolve for new trials and challenges to come.

Now, less than a generation later, I stand here as witness to a nation that prevailed.

A nation at peace and in harmony with its neighbours.

A thriving democracy, where human rights and fundamental freedoms are the common threads in the social fabric.

Second, action.

In the 25 years since the referendum, Timor-Leste has consistently taken action, moving mountains to create a society that serves all Timorese people.

Your country may be small in size, but you are taking on some of the biggest challenges of our time.

Timor-Leste has made impressive strides in building a democratic society and enhancing people-centred development, expanding quality education, especially in rural areas, achieving universal electricity access, addressing food insecurity, gender inequality, youth unemployment and improving healthcare.

I urge you to show the same ambition on climate action.  

You are on the frontlines of the climate crisis that is threatening the very survival of small islands and low-lying coastal states.

Across the Pacific, climate chaos is battering down the doors of those who have done the least to cause it.

The time to act on climate change is now.

I urge you to seize the benefits of a clean energy transition — with international support — towards long-term energy security and sovereignty. And to ramp up measures to protect your people from intensifying climate disasters.

But Timor-Leste cannot act alone.  

The international community has an obligation to support you – including through an ambitious finance outcome at COP29 this year, and by doubling adaptation finance to at least $40 billion a year by next year.

We urgently need an SDG Stimulus to provide effective debt relief and scale-up resources for sustainable development.

And we are pushing for reforms to Multilateral Development Banks, to substantially increase their lending capacity, and enable them to leverage far more private finance at reasonable cost to developing countries.

Third, progress.

The first time I visited Timor-Leste was in 2000 as Prime Minister of Portugal.

Since then, this country has strived to climb higher and improve the lives of the Timorese people.  

Today, you are a full and active member of the global family.

Making good progress on economic resilience, and joining the World Trade Organisation earlier this year.

And working to become a full member of ASEAN – with the full support of the United Nations.

Resolute in making progress for our global community -- this is the Timorese way.

But progress is not only a matter of ambition. It relies on global institutions and frameworks for support.

In September, at the Summit of the Future, countries aim to forge a new global consensus on how we cooperate and address our greatest challenges.

Proposals on the table will make global decision-making more effective and inclusive, with more space for developing countries.  

I urge you to make your voices heard at the Summit. The world has a lot to learn from Timor-Leste.

Dear President, dear friends,

The United Nations and the Timorese people stood side by side as this country took its first steps towards owning and shaping its destiny.

United Nations will continue to support the aspirations of the Timorese people on the journey ahead.

I wish the best success for the people of Timor-Leste.

Thank you. 
______________________________________________

Senhor Presidente
José Ramos-Horta,

Caros amigos da comunicação social,

Kalan Di-ak [Boa noite]

É com muita alegria que me encontro hoje convosco aqui em Timor-Leste.

Desejo, em primeiro lugar, expressar a minha enorme gratidão pelo caloroso acolhimento e pela maravilhosa hospitalidade com que sou recebido em Timor-Leste.
Senhor Presidente Ramos-Horta,

V. Exa. é um intransigente defensor da paz e é uma honra para mim estar aqui hoje ao seu lado.

Jamais esquecerei as muitas horas em que trabalhámos juntos. Os dias intermináveis, os telefonemas a altas horas da noite ou da madrugada, as longas e profundas conversas.

As viagens de V. Exa. pelo mundo, recusando-se a desistir e defendendo a causa do povo timorense inspiraram líderes de todo o mundo.

É-me particularmente grato ter tido a oportunidade de dar um contributo em apoio incansáveis esforços desenvolvidos por V. Exa..

Considero-o um amigo, o que muito me honra.

Senhoras e senhores, amigos,

O lema de Timor-Leste é, e cito, “Unidade, Acção, Progresso”.

Este lema é um verdadeiro reflexo do vosso percurso enquanto país e uma inspiração para o caminho a seguir.

Em primeiro lugar, unidade.

O aniversário da Consulta Popular apela à unidade:

…na celebração do vosso passado colectivo;
…na homenagem aos que superaram as diferenças convergindo na resistência;

…e na homenagem aos que sonharam com a independência, mas já não estão entre nós.

A restauração da independência não foi o fim.

Foi um novo começo que exigiu unidade e determinação para superar os desafios e obstáculos com que a Nação timorense se deparava no momento da edificação do Estado e de um novo País.
Hoje, menos de uma geração depois, estou aqui como testemunha de uma nação que se soube afirmar e que prevaleceu.

Uma nação em paz e em harmonia com os seus vizinhos.

Uma democracia consolidada, assente no respeito pelos direitos humanos e pelas liberdades fundamentais.

Em segundo lugar, acção.

Nos 25 anos que decorreram desde o referendo, Timor-Leste foi tomando medidas consistentes e movendo montanhas para criar uma sociedade que responde às necessidades e aspirações de todo o povo timorense.

O vosso país pode não ter um território extenso, mas tem sido capaz de enfrentar alguns dos maiores desafios do nosso tempo.

Timor-Leste tem feito progressos impressionantes na construção de uma sociedade democrática e na promoção de um desenvolvimento centrado nas pessoas, expandindo a educação de qualidade, especialmente nas zonas rurais, alcançando o acesso universal à eletricidade, combatendo a insegurança alimentar, a desigualdade de género, o desemprego jovem e melhorando o acesso a cuidados de saúde.

Peço-vos que demonstrem igual ambição no que respeita à acção climática.
Pois estão na linha da frente da crise climática que ameaça a própria sobrevivência de muitos estados insulares e costeiros.

Em todo o Pacífico, o caos climático está a atingir aqueles que menos fizeram para o causar.

Este é o momento de agir contra as alterações climáticas.

Apelo para que aproveitem os benefícios de uma transição para energias limpas – com apoio internacional – rumo à segurança e à soberania energética a longo prazo. E para que reforcem medidas que protejam o povo timorense da intensificação dos desastres climáticos.

Mas Timor-Leste não pode estar só neste esforço.

A comunidade internacional tem a obrigação de vos apoiar – nomeadamente através de um ambicioso resultado na COP29 deste ano em matéria de apoio financeiro, duplicando o financiamento para a adaptação para pelo menos 40 mil milhões de dólares por ano até 2025.

Precisamos urgentemente de um estímulo financeiro aos ODS que proporcione um alívio eficaz da dívida e aumente os recursos destinados ao desenvolvimento sustentável.

Estamos também a exercer pressão para que sejam feitas reformas nos bancos multilaterais de desenvolvimento, de modo a que aumentem substancialmente a capacidade de concessão de empréstimos, alavancando muito mais financiamento privado a um custo razoável para os países em desenvolvimento.

Em terceiro lugar, progresso.

A primeira vez que visitei Timor-Leste foi em 2000, enquanto Primeiro-Ministro de Portugal.

Desde então, o País demonstrou empenho em atingir novos e mais ambiciosos patamares de desenvolvimento e em melhorar progressivamente a vida do povo timorense.

Hoje, Timor-Leste é um membro activo e de pleno direito da comunidade internacional.

Alcançou importantes progressos em matéria de resiliência económica e aderiu à Organização Mundial do Comércio no início deste ano.

E trabalha para se tornar membro de pleno direito da ASEAN – com o total apoio das Nações Unidas.

A determinação em contribuir para progressos que beneficiem a comunidade mundial constitui um timbre da atitude timorense.

Mas o progresso não é apenas uma questão de ambição pois depende, em muito, do apoio de instituições e estruturas internacionais.

Em setembro, na Cimeira do Futuro, os países serão chamados a forjar um novo consenso global sobre a forma como cooperamos e enfrentamos os nossos maiores desafios.

As propostas que estão em cima da mesa tornarão mais eficaz e inclusiva a tomada de decisões globais, assegurando mais espaço para os países em desenvolvimento.

Lanço o desafio para que a voz de Timor-Leste se faça ouvir na Cimeira pois o mundo tem muito a aprender com Timor-Leste.
Senhor Presidente, caros amigos,

As Nações Unidas e o povo timorense estiveram lado a lado no momento em que o País assumia, nas suas próprias mãos, a construção do seu destino.

As Nações Unidas continuarão a apoiar as aspirações do povo timorense na caminhada que tem pela frente.

Desejo os maiores sucessos ao povo de Timor-Leste.

Muito obrigado.
 

___________________________________________

Sr. Prezidente
José Ramos-Horta,

Belun doben sira hosi mídia,

Kalan Di-ak [Boa noite]

Ho laran ksolok tebes mak ohin ha’u hasoru imi iha ne’e iha Timor-Leste.

Ha’u hakarak, uluknanai, hato’o ha’u-nia agradesimentu boot tebes ba benvindu no ospitalidade furak ne’ebé simu ha’u iha Timor-Leste.

Sr. Prezidente Ramos-Horta,

Exelénsia Prezidente Ramos Horta, hanesan onra ida ba ha’u atu hamriik hamutuk ho kampiaun dame ida hanesan ita.

Haʼu sei la haluha oras barak neʼebé ita serbisu hamutuk. Loron sira ne'ebé laiha rohan, xamada sira iha kalan ka dadeer-saan, konversa sira ne'ebé naruk no kle'an.

Ita-boot nia viajen sira, iha mundu tomak, lakohi rende no defende povu Timor nia kauza inspira ona lideransa sira iha mundu tomak.

Hau orgullu hau bele fo kontribuisaun kiik ida hodi suporta ita boot sira nia esforsu.

Ha'u konsidera ita hanesan belun ida, ne'ebé fó onra boot mai ha'u.

Señora no señor sira, belun sira,

Timor-Leste nia lema mak, no ha’u sita, “Unidade, Asaun, Progresu”.

Lema ida ne’e hanesan reflesaun loloos ba ita-boot sira nia viajen nu’udar nasaun no inspirasaun ba dalan ne’ebé atu tuir mai.

Primeiru, unidade.

Aniversáriu Konsulta Populár nian bolu unidade:

...iha selebrasaun ba ita-boot nia pasadu koletivu;

...iha onra ba sira ne'ebé maka ultrapasa diferensa sira hodi konverje iha rezisténsia;

...no hodi fó onra ba sira ne'ebé mehi ba independénsia, maibé la iha ona iha ita-nia leet.

Restaurasaun independénsia la'ós ona rohan.

Ida-ne'e nu'udar inísiu foun ida ne'ebé ezije unidade no determinasaun atu ultrapasa dezafiu no obstákulu sira ne'ebé Nasaun Timorense hasoru bainhira harii Estadu no Nasaun foun ida.

Ohin, la to'o jerasaun ida, ha'u iha ne'e nu'udar sasin ba nasaun ida ne'ebé hatene oinsá atu afirma nia-an no ne'ebé maka manán.

Nasaun ida ne’ebé hakmatek no harmonia ho nia viziñu sira.

Demokrasia konsolidada ida, bazeia ba respeitu ba direitus umanus no liberdade fundamentál sira.

Segundu, asaun.

Iha tinan 25 dezde referendu, Timor-Leste foti ona medida konsistente no muda hodi kria sosiedade ida ne’ebé responde ba nesesidade no aspirasaun povu Timor tomak nian.

Ita-boot nia nasaun bele kiik, maibé konsege hasoru dezafiu boot sira iha ita-nia tempu.

Timor-Leste halo ona progresu impresivu hodi harii sosiedade demokrátiku no promove dezenvolvimentu ne’ebé sentradu iha ema, habelar edukasaun ho kualidade, liuliu iha área rurál, hetan asesu universál ba eletrisidade, kombate inseguransa ai-han, dezigualdade jéneru , dezempregu juventude no hadi’a asesu ba kuidadu saúde.

Ha'u husu ba ita-boot atu hatudu ambisaun hanesan bainhira ko'alia kona-ba asaun klimátika.

Tanba sira iha liña oin hosi krize klimátika ne'ebé ameasa sobrevivénsia hosi estadu illa no tasi-ibun barak.

Iha Pasífiku tomak, kaos klimátiku kona sira ne'ebé maka ladún hamosu ida-ne'e.

Ida-ne'e maka tempu atu atua hasoru mudansa klimátika.

Ha'u husu ba sira atu aproveita benefísiu sira hosi tranzisaun enerjia moos nian – ho apoiu internasionál – ba seguransa no soberania enerjétika ba tempu naruk. No atu reforsa medida sira ne’ebé proteje povu timoroan husi intensifikasaun dezastre klimátiku sira.

Maibé Timor-Leste labele mesak iha esforsu ne’e.

Komunidade internasionál iha obrigasaun atu apoia ita-boot sira – liuliu liuhosi rezultadu ambisiozu ida iha COP29 tinan ida-ne'e nian iha termu apoiu finanseiru, duplika finansiamentu ba adaptasaun ba pelumenus US$40 billoens kada tinan to'o 2025.

Ita presiza tebes estímulu finanseiru ODS nian ne'ebé fornese hamenus dívida ne'ebé efetivu no aumenta rekursu sira ba dezenvolvimentu sustentável.

Ita mós dudu hela reforma sira iha banku dezenvolvimentu multilaterál sira hodi aumenta substansialmente sira nia kapasidade empréstimu nian, hodi aproveita finansiamentu privadu barak liután ho kustu ne'ebé razoavel ba nasaun sira ne'ebé dezenvolve hela.

Terseiru, progresu.

Dala uluk ha’u vizita Timor-Leste iha tinan 2000, enkuantu Primeiru Ministru Portugál.

Hahú husi ne’ebá, nasaun ne’e hatudu ona kompromisu atu to’o iha nível foun no ambisiozu liután kona-ba dezenvolvimentu no progresivamente hadi’a povu timoroan nia moris.

Ohin loron, Timor-Leste nu’udar membru ida ne’ebé ativu no nakonu iha komunidade internasionál.

Ida-ne'e halo ona progresu importante sira kona-ba reziliénsia ekonómika no tama iha Organizasaun Mundiál Komérsiu nian iha inísiu tinan ida-ne'e.

No ida-ne'e serbisu atu sai membru tomak ASEAN nian – ho apoiu tomak hosi Nasoins Unidas.

Determinasaun atu kontribui ba progresu ne’ebé fó benefísiu ba komunidade mundiál nu’udar marka atitude timoroan nian.

Maibé progresu la'ós de'it kestaun ida kona-ba ambisaun tanba ida-ne'e depende liu ba apoiu hosi instituisaun no estrutura internasionál sira.

Setembru ida-ne'e, iha Simeira Futuru nian, nasaun sira sei hetan bolu atu harii konsensu globál foun ida kona-ba oinsá ita koopera no hasoru ita-nia dezafiu boot sira.

Proposta sira iha meza sei halo foti desizaun globál sai efetivu no inkluzivu liu, hodi garante espasu barak liután ba nasaun sira ne'ebé sei dezenvolve hela.

Ha’u lansa dezafiu atu Timor-Leste nia lian bele rona iha Simeira tanba mundu iha buat barak atu aprende husi Timor-Leste.

Sr. Prezidente, belun doben sira,

Nasoens Unidas no povu Timor hamriik sorin-sorin iha tempu ne’ebé nasaun ne’e foti konstrusaun ninia destinu iha ninia liman rasik.

Organizasaun Nasoins Unidas sei kontinua fó apoiu ba aspirasaun povu Timor nian iha viajen oin mai.

Ha’u dezeja susesu ba povu Timor-Leste.

Obrigado barak.
 

Antonio Guterres

UN
UN Secretary-General

UN entities involved in this initiative

UN
United Nations

Goals we are supporting through this initiative